Όταν η σουλτανική και η κεμαλική αντιπροσωπεία των Τούρκων πήγε στο Λονδίνο για τη συνδιάσκεψη και αναθεώρηση-κατάργηση της Συνθήκης των Σεβρών στις 23/02/1921 με τις υπογραφές των Μεγάλων Δυνάμεων και «συμμάχων μας»*, μία άλλη αντιπροσωπεία του Κεμάλ πήγε στη Μόσχα με σκοπό την υπογραφή της συμφωνίας αμοιβαίων συμφερόντων που άρχισε στις 26/02/1921 και τελείωσε στις 16/03/1921.
Εκεί, στη Μόσχα, στις 16 Μαρτίου του 1921 ανάμεσα στη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση της Τουρκίας και τη Ρωσική Σοβιετική Ομοσπονδιακή Σοσιαλιστική Δημοκρατία** υπογράφτηκε η λεγόμενη Συνθήκη της Μόσχας (ή Συνθήκη Αδελφοσύνης), για την οποία στην Ελλάδα γνωρίζουν πολλοί λίγοι.
Σύμφωνα με τις πληροφορίες, η Συνθήκη της Μόσχας, βάσει της οποίας άλλαξαν τα σύνορα στον Καύκασο και αυξήθηκε το έδαφος της Τουρκίας κατά 30%, συνάφθηκε αρχικά για περίοδο 25 ετών και στη συνέχεια ανανεώθηκε το 1946, το 1971 και το 1996. Η επομένη ανανέωση είναι το Μάρτιο του 2021!
«Η Ρωσία επεκτείνει τη Συνθήκη της Μόσχας κάθε 25 χρόνια, και τώρα έρχεται η ώρα για την επόμενη επέκταση της Συνθήκης, την οποία η Ρωσία μπορεί νόμιμα να αρνηθεί να το κάνει».
Ανατόλιϊ Ταράσοβ, «Vesti.lv», Λετονία
Ο Αρμένιος διπλωμάτης Λεβόν Εϊραμντζιάντς (1954-2001), που στα τέλη του 70` ασχολήθηκε στενά με τη μελέτη του προβλήματος κατόπιν εντολής του τότε Υπουργού Εξωτερικών της Αρμενικής Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας Τζον Κυρακοσιάν (1929 – 1985), μέχρι το τέλος της ζωής του επέμενε, ότι η Συνθήκη είχε ορισμένο χρόνο ισχύ:
«Μια σημαντική περίσταση που καθορίζει την επείγουσα ανάγκη για μια νέα μελέτη της Συνθήκης [της Μόσχας] είναι η ύπαρξη πειστικών και αυταρκών ιστορικών γεγονότων που δείχνουν ότι η συνθήκη συνάφθηκε για ορισμένο χρονικό διάστημα και, συγκεκριμένα, για 25 χρόνια. Αυτό αναφέρεται στα μυστικά πρωτόκολλα. Η ύπαρξη μυστικών πρωτοκόλλων είναι αδιαμφισβήτητη».
Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται και από τις τουρκικές πηγές, βάσει των οποίων το φθινόπωρο του 1925, όταν ο Μουσταφά Κεμάλ άρχισε να δημιουργεί επαφές με τη Βρετανία και τη Γαλλία, οι οποίες πριν προσπαθούσαν να κατακτήσουν τη χώρα του, ο Ρώσος πρέσβης στην Τουρκία κ. Βινογκράντοβ ζήτησε άμεσα σε επίσημο σημείωμα την καταγγελία της Ρωσοτουρκικής Συνθήκης του 1921, συνοδεύοντας μια τέτοια μη συμβατική συμπεριφορά στη διεθνή πρακτική με δηλώσεις της ετοιμότητας της Ρωσίας να την εφαρμόσει μονομερώς. Ταυτόχρονα ο πρέσβης Βινογκράντοβ σε μια προφορική συνομιλία στο Υπουργείο Εξωτερικών της Τουρκιάς εξήγησε:
«Δεν μπορούμε να περιμένουμε 25 χρόνια. Υπογράψαμε την Ρωσοτουρκική Συνθήκη, επειδή ήμασταν τότε αδύναμοι, ενώ τώρα είμαστε ισχυροί και απαιτούμε την αποκατάσταση των συνόρων της Αρμενίας».
Ο Ισμέτ Ινονού, πρωθυπουργός (1923-1924) και αργότερα πρόεδρος της Τουρκιάς (1938-1950), ανταποκρίνοντας άμεσα στα λόγια του Ρώσου πρέσβη, είπε τότε:
«Η νέα χώρα πρέπει να τηρήσει τις διεθνείς της υποχρεώσεις και η Τουρκία, φυσικά, θα επιστρέψει αυτά τα εδάφη μετά από 25 χρόνια».
Ιστορική αναδρομή
Το 1921 στη σύσκεψη της Μόσχας τον Κεμάλ εκπροσώπησαν ο πασάς Αλή Φουάντ, ο δόκτωρ Ριζά Νουρ και ο πολιτικός και ακαδημαϊκός – μπέης Γιουσούφ Κεμάλ, καθώς τη Σοβιετική Ρωσία (ως εκπρόσωποι του Λένιν): ο εκπρόσωπος εξωτερικών υποθέσεων Γεώργιος Τσιτσέριν και Ντζελάλ, Κορκμάσοβ. Με τη συνθήκη αυτή έγινε η πρώτη αναγνώριση της Τουρκίας του Κεμάλ Ατατούρκ ως ισότιμου μέλους στην κοινωνία των Εθνών.
Εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι κατά την υπογραφή της Συνθήκης η διεθνώς αναγνωρισμένη τουρκική κυβέρνηση εκείνη την εποχή ήταν αυτή του σουλτάνου Μεχμέτ VI (6ου), ο οποίος είχε υπογράψει τη Συνθήκη των Σεβρών, δηλαδή η νομιμότητα του Μουσταφά Κεμάλ μέχρι τότε δεν αναγνωρίστηκε από καμία χώρα του κόσμου και οι αποφάσεις που έλαβε η διοίκηση του Σουλτάνου Μεχμέτ VI εξακολουθούσαν να έχουν νομική ισχύ κατά τους εν λόγω μήνες.
Εκτός από αυτό, σύμφωνα με τη Συνθήκη της Μόσχας, η Σοβιετική Ρωσία αναγνώρισε την Τουρκία εντός των ορίων που διακηρύχθηκε από τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας της Τουρκίας, γνωστή ως «Εθνικό Σύμφωνο»*** (τουρκ. Misak-ı Millî), που εγκρίθηκε από το Οθωμανικό Κοινοβούλιο στις 28 Ιανουαρίου 1920.
Η συμφωνία περιελάμβανε την παραχώρηση στην Τουρκία του νοτίου τμήματος της περιοχής Μπατούμι (νομός Αρτβίν), όπως και την περιοχή του Καρς, το ουγιέζντ**** Σουρμαλίνσκιϊ της επαρχίας Εριβάν και το δυτικό τμήμα του ουγιέζντ Αλεξαντρόπολσκιϊ της ίδιας επαρχίας***** και, ως συνέπεια, την κατάργηση των συμφωνιών Τσαρικής Ρωσίας και Σουλτανικής Τουρκίας, καθώς και την παραίτηση της Σοβιετικής Ρωσίας από κάθε οικονομική απαίτηση από την Τουρκία. Η Συνθήκη κατήγγελλε επίσης το καθεστώς που δρομολογούσαν οι Μεγάλες Δυνάμεις στα τουρκικά εδάφη. Τέλος, η συμφωνία περιελάμβανε τη χορήγηση οικονομικής και στρατιωτικής βοήθειας στην Τουρκία του Κεμάλ.
Ως συνέχεια της Συνθήκης της Μόσχας στις 13 Οκτωβρίου 1921 στην τουρκική, σήμερα, πόλη Καρς υπογράφτηκε η ομώνυμη Συνθήκη του Καρς.
Η Συνθήκη αυτή αποτελεί εξίσου μια συνθήκη ειρήνης, που υπογράφτηκε μεταξύ της Μεγάλης Εθνοσυνέλευσης της Τουρκίας και των Δημοκρατιών της Υπερκαυκασίας (Αρμενία, Γεωργία, Αζερμπαϊτζάν)******, με τη συμμετοχή της Ρωσικής Σοβιετικής Ομοσπονδιακής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας. Καθορίζει τα σύνορα ανάμεσα στην Τουρκία και τις Δημοκρατίες αυτές, οι οποίες εντάχθηκαν στην (τέως) ΕΣΣΔ τον Δεκέμβριο του 1922. Να σημειώσουμε, ότι η Δημοκρατία της Τουρκίας επίσημα ανακηρύχθηκε από τη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση της Τουρκίας 29 Οκτωβρίου του 1923.
Η Συνθήκη του Καρς, ήρθε στην επιφάνεια το 2016, όταν οι Ρώσοι βουλευτές ζήτησαν από τον Βλαντίμιρ Πούτιν να ακυρώσει τη Συνθήκη της Μόσχας και, κατ’ επέκταση, τη Συνθήκη του Καρς. Αυτό έγινε με αφορμή την κατάρριψη του ρωσικού Sukhoi Su-24 το Νοέμβριο του 2015 από τους Τούρκους.
«Ως ασύμμετρο χτύπημα η Ρωσία μπορεί να καταγγείλει τη Συνθήκη της Μόσχας. Η χώρα μας διαθέτει διπλωματικό όπλο. Το Κρεμλίνο έχει το πλήρες νομικό δικαίωμα να επανεξετάσει και ακόμη και να καταγγείλει τη Συνθήκη της Μόσχας που συνήφθη μεταξύ Τουρκίας και Σοβιετικής Ρωσίας».
Αλεξάντρ Σίτνικοβ, πολιτικός επιστήμονας, Μόσχα, «Ελεύθερος τύπος», 2015
Σήμερα με την μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί είναι η κατάλληλη στιγμή να τεθεί στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων το σχεδόν ξεχασμένο θέμα της εγκυρότητας του εγγράφου.
—–
* Η ελληνική αντιπροσωπεία ήταν χωρίς την παρουσία του Βενιζέλου που είχε χάσει στις εκλογές αλλά με την παρουσία του Γούναρη που τελικά αποφάσισε την επίθεση κατά της Τουρκίας και την κατάληψη της Άγκυρας εντός του 1921
** Η Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών (ΕΣΣΔ) ιδρυθηκε 30 Δεκεμβριου του 1922
*** Το «Εθνικό Σύμφωνο» (τουρκ. Misak-ı Millî) όριζε τα εδαφικά ζητήματα του τουρκικού κράτους μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο: το ζήτημα των αραβικών εδαφών προτάθηκε να υποβληθεί στο δημοψήφισμα του πληθυσμού τους, καθώς τα εδάφη κατοικούμενα από τους εκπροσώπους του τουρκικού έθνους θα έπρεπε να παραμείνουν στο Τούρκικο κράτος. Υπό το όριο «τα εδάφη κατοικούμενα από τους εκπροσώπους του τουρκικού έθνους» εννοείται όλη η επικράτεια της σύγχρονης Τουρκικής Δημοκρατίας, εκτός από τη Δυτική Θράκη και τις περιοχές των Καρς, Αρνταχάν και Μπατούμι, όπου προβλεπόταν η διεξαγωγή του δημοψηφίσματος για την εθνικότητα αυτών των εδαφών.
**** Ουγιέζντ (ουγέστ) – διοικητική διαίρεση δευτέρου βαθμού
***** Όλες οι περιοχές που αποδόθηκαν στην Τουρκία είχαν καταληφθεί από τη Ρωσία στον Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1877-1878, εκτός από το ουγιέζντ Σουρμαλίνσκιϊ που άνηκε στο Ιράν και προσαρτήθηκε στη Ρωσία με τη Συνθήκη του Τουρκμεντσάι (1828) μετά τον τελευταίο Ρωσοϊρανικό πόλεμο (1826-1828), καθώς και ο νομός Ολτίνσκιϊ, η λίμνη Τσιλντίρ και άλλα.
****** Η Υπερκαυκασιανή Σοβιετική Ομοσπονδιακή Σοσιαλιστική Δημοκρατία, η οποία ενσωμάτωνε την Αρμενία, το Αζερμπαϊτζάν και τη Γεωργία, ήταν ομόσπονδη δημοκρατία της Σοβιετικής Ένωσης που υπήρχε από το 1922 έως το 1936.
