Φάρμακα προχέουσα μυστικά ψυχών και σωμάτων θεραπεύεις πάθη δεινά, ω Αναστασία, τη θεία ενεργεία, διο τας χάριτάς σου πάντες κηρύττομεν’
Η βυζαντινή Πατριαρχική Μονή Αγίας Αναστασίας Φαρμακολύτριας βρίσκεται στους νότιους πρόποδες του όρους Ομβριανού, κλάδου του Χορτιάτη, και πλησίον της κωμόπολης των Βασιλικών του Νομού Θεσσαλονίκης.
Χτίστηκε προς τιμή της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας που μαρτύρησε το 304 μ.Χ. κατά τους διωγμούς του Διοκλητιανού, η μνήμη της οποίας τιμάται στις 22 Δεκεμβρίου.
Σύμφωνα με την παράδοση, η Μονή ιδρύθηκε το 888 μ.Χ. από την αυτοκράτειρα Θεοφανώ, σύζυγο του Λέοντα ΣΤ’ Σοφού (866 – 912) και στις μέρες μας μία από τους Αγίους της Μονής. Η Θεοφανώ δώρισε στη Μονή Τίμιο Ξύλο και την προίκα της: από εδώ και η ονομασία «Βασιλικά» που δόθηκε σε οικισμό της περιοχής.
Ο δεύτερος κτίτορας της μονής ήταν ο μονάχος Θεωνάς (μετέπειτα μητροπολίτης Θεσσαλονίκης και Άγιος), ο οποίος το 1522 στη θέση των παλαιών ερειπίων ίδρυσε τη σημερινή μονή.
10 Ιουνίου 1821 στην περιοχή της Μονής έλαβε χώρα η Μάχη των Βασιλικών με τον οπλαρχηγό Καπετάν Χάψα – μετά τις μάχες της Ρεντίνας και της Απολλωνίας, όταν ο Εμμανουήλ Παπάς, αναγκασμένος να οπισθοχωρήσει (μόνο με 200 αγωνιστές), έσπευσε να ενωθεί με το σώμα του Χάψα που αριθμούσε μόλις 64 αγωνιστές, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν από τη Συκιά Χαλκιδικής. Από τη μεριά τους οι Οθωμανοί, και συγκεκριμένα ο Εμπού Λουμπούτ πασάς της Θεσσαλονίκης, συγκέντρωσαν 35.000 τακτικό στρατό: 30.000 πεζούς και 5.000 ιππείς υπό τον Μπαϊράμ πασά.
Ο Καπετάν Χάψας διέβλεπε τον κίνδυνο πανωλεθρίας λόγω άνισης μάχης, καθώς οι Οθωμανοί προέβησαν σε σφαγές αμάχων στα Βασιλικά. Τότε αποφασίστηκε η οχύρωση εντός του μοναστηριού της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι Οθωμανοί. Κατά τις διαπραγματεύσεις του Εμμανουήλ Παπά με τους μοναχούς, συμφωνήθηκε η είσοδος των αμάχων και των γυναικοπαίδων από τα Βασιλικά και τη Γαλάτιστα. Έτσι ο Καπετάν Χάψας αποφάσισε να μείνει στο πεδίο της μάχης με 63 μαχητές του, ενώ ο Εμμανουήλ Παπάς με το υπόλοιπο στράτευμα συνόδεψε τα γυναικόπαιδα στη Μονή.
Ο καπετάν Στάμος (Σταμάτιος) Χάψας με τους άντρες του αγωνίστηκαν μέχρις εσχάτων ώστε να εξασφαλίσουν τη σωτηρία των αμάχων: ύστερα από σφοδρή μάχη σκοτώθηκαν και οι 64 αγωνιστές…
Το 1997 στο πεδίο της μάχης που σήμερα ονομάζεται «Κομμένοι» ή «Συκιωτούδια» (παλιά: «Του Τσελέπη η Πέτρα»), έξω από τα Βασιλικά στους πρόποδες του βουνού Βούζιαρη, κατασκευάστηκε μνημείο της θυσίας με ορειχάλκινη παράσταση της πολύνεκρης Μάχης των Βασιλικών Θεσσαλονίκης το 1821 (γλύπτης: καθηγητής της Σχολής Καλών Τεχνών Θεσσαλονίκης Γεώργιος Τσάρας).
Στη μαρμάρινη πλάκα αναγράφει:
«ΤΟ ΜΑΚΕΔΝΟΝ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΓΕΝΟΣ ΠΡΟΜΑΧΕΙ ΥΠΕΡ ΠΑΤΡΙΔΟΣ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΩΝ ΠΑΝΕΛΛΗΝΩΝ».
