Η Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή των Βλατάδων (Βλαττάδων, Βλατταίων) αποτελεί ένα από τα 15 Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO στη Θεσσαλονίκη.
Είναι το μοναδικό μοναστήρι της βυζαντινής περιόδου της πόλης που εξακολουθεί να λειτουργεί μέχρι σήμερα. Βρίσκεται στην περιοχή της Άνω Πόλης, στην οδό Επταπυργίου 64, δίπλα στα τείχη.
Ιδρύθηκε κατά τα μέσα του 14ου αιώνα (1351-1371;) από τους αδελφούς Δωρόθεο* και Μάρκο Βλαττή, μαθητές του Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Γρηγορίου Παλαμά (1296-1359). Ως κτητόρισσα της Μονής φέρεται η αυτοκράτειρα Άννα Παλαιολογίνα**, η οποία είχε εγκατασταθεί στη Θεσσαλονίκη το 1351 και παρέμεινε στην πόλη ως κυβερνήτις έως το τέλος της ζωής της, το 1365.
Κοντά στο καθολικό της Μονής, που τιμάται στο όνομα της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (6 Αυγούστου)***, υπάρχει θολωτό παρεκκλήσιο του 14ου αιώνα με τοιχογραφίες της εποχής των Παλαιολόγων. Και, επειδή σύμφωνα με την τοπική παράδοση το μοναστήρι χτίστηκε στον τόπο όπου κήρυττε ή διέμενε ο Απόστολος Παύλος κατά τη διαμονή του στην πόλη, η Μονή πανηγυρίζει επίσης και το όνομα του Αποστόλου Παύλου (29 Ιουνίου).
Από το 1387, με την πρώτη κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς από τον Χαϊρεντίν πασά (μετά από τετραετή πολιορκία), το καθολικό μετατράπηκε σε τζαμί, όπως διακρίνεται από ορισμένα κτίσματα οθωμανικής τεχνοτροπίας. Ιστορική αναφορά για τη Μονή εκείνης της εποχής βρίσκεται στο οδοιπορικό του Ρώσου περιηγητή – διακόνου Ιγνατίου Σμολιάνιν**** από το Σμολένσκ (1389 – 1405).
Μετά τη δεύτερη άλωση της πόλης το 1430 από τους Οθωμανούς η Μονή των Βλατάδων αφέθηκε να λειτουργεί κανονικά ως μονή. Αυτή την περίοδο αποκαλούνταν Τσαούς Μοναστήρι*****. Μάλιστα γνώρισε μεγάλη ακμή καθώς της έδωσαν κάποια προνόμια, που επικυρώθηκαν με φιρμάνι του Μωάμεθ Β΄ το 1446.
Το 1633, με σιγίλλιο του Πατριάρχη Κυρίλλου Λούκαρι, η Μονή Βλατάδων προσαρτήθηκε ως μετόχιο στη Μονή Ιβήρων του Αγίου Όρους, όπου σήμερα σώζονται 93 κώδικες και το αρχείο της Μονής, τα οποία μεταφέρθηκαν εκεί για ασφάλεια κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Σήμερα η Μονή διαθέτει Σκευοφυλάκιο όπου παρουσιάζονται φορητές εικόνες, γλυπτά, χειρόγραφα και άλλα κειμήλιά της από τον 12ο αιώνα ως τις μέρες μας.
Από το 1894 στη Μονή σώζεται μια μαρμάρινη κρήνη με την παλινδρομική επιγραφή (ή καρκινική επιγραφή) «ΝΙΨΟΝ ΑΝΟΜΗΜΑΤΑ ΜΗ ΜΟΝΑΝ ΟΨΙΝ», δηλαδή η οποία διαβάζεται και ανάποδα: από το τέλος.
Από το 1968 η Μονή φιλοξενεί το Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, το οποίο αποτελεί Θεολογικό επιστημονικό Ίδρυμα του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Εκτός από όλα αυτά, λόγω της εξαιρετικής τοποθεσίας, σε υψόμετρο 120 μέτρων, η Μονή Βλατάδων έχει εκπληκτική θέα προς την πόλη.
———
* Μετέπειτα αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης (1371-1379)
** (Ιωάννα) Άννα της Σαβοΐας (Anna di Savoia, 1306 – 1365) ή Άννα Παλαιολογίνα – αυτοκράτειρα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Σύζυγος του Ανδρόνικου Γ΄ Παλαιολόγου (από το 1325). Μετά το θάνατό του – αντιβασίλισσα του ανήλικου γιου της Ιωάννη Ε΄ (1341-1347)
***Ο ναός ήταν αρχικά αφιερωμένος στον Χριστό Παντοκράτορα
**** Οδοιπορικό «Περιγραφή της Θεσσαλονίκης και του Αγίου Όρους (Άθως)»
***** Η ονομασία «Τσαούς Μαναστίρ» πιθανώς σχετίζεται με τον «τσαούση» – επικεφαλής της τουρκικής φρουράς.
