Μεταξύ δύο εορτών που πραγματεύονται κατεξοχήν το θέμα της ελευθερίας – την εθνική εορτή της 25ης Μαρτίου με την απελευθέρωση της πατρίδας από τον τουρκικό ζυγό και το Άγιον Πάσχα, που σηματοδοτεί την αιώνια λύτρωση του ανθρωπίνου γένους από τα δεσμά του Άδη– τα γραφτά του Στρατηγού Μακρυγιάννη φαντάζουν επίκαιρα όσο ποτέ. Ως γνωστόν, ο Ιωάννης Τριανταφύλλου (γνωστός πλέον ως Μακρυγιάννης) υπήρξε εξέχων ήρωας του ’21 και πρωτοστάτης στον εκδημοκρατισμό του τότε νεοσύστατου Βασιλείου της Ελλάδος, διαδραματίζοντας βασικό ρόλο στο κίνημα του 1843 υπέρ της χορήγησης συντάγματος. Πέραν των ηρωικών πράξεών του, η προσφορά του Μακρυγιάννη φάνηκε εξίσου καθοριστική διαμέσου της συμβολής του στα ελληνικά γράμματα, τις τέχνες και την Ορθόδοξη πίστη.
Τα Απομνημονεύματά του, γνήσιο χειραπτό παράδειγμα Ρωμιοσύνης, απέσπασαν τον θαυμασμό επωνύμων τε και ανωνύμων και άφησαν ανεξίτηλο αποτύπωμα στο αναγνωστικό κοινό, με τον κορυφαίο ποιητή Γιώργο Σεφέρη να αποκαλεί τον Μακρυγιάννη τον «πιο σημαντικό πεζογράφο της νέας Ελληνικής Λογοτεχνίας»! Αυτό που καθιστά το επίτευγμα του Στρατηγού Μακρυγιάννης ακόμη πιο αξιοθαύμαστο είναι το γεγονός ότι έμαθε την ανάγνωση και γραφή σε μεγάλη ηλικία, μετά την έκβαση της Επανάστασης.
Ο Μακρυγιάννης και η υλική πολιτιστική κληρονομία μας
Μαζί με την ξεχωριστή του εκφραστικότητα, σε ατόφια δημώδη γλώσσα, κάνει και μια καίρια παρέμβαση υπέρ της υλικής πολιτισμικής μας παρακαταθήκης. Μετά την Επανάσταση, ο Μακρυγιάννης προσλαμβάνει έναν ξένο ζωγράφο να φιλοτεχνήσει αναπαραστάσεις σημαντικών μαχών που έλαβαν χώρα κατά την διάρκεια του Αγώνα. Όμως, δεν μένει ικανοποιημένος από το αποτέλεσμα και απευθύνεται στην συνέχεια στον καλλιτέχνη Παναγιώτη Ζωγράφο, ζητώντας του να δημιουργήσει νέους πίνακες, που απεικονίζουν τις μάχες χρησιμοποιώντας την παραδοσιακή τεχνοτροπία, με έκδηλα στοιχεία λαϊκού και Βυζαντινού ύφους.
Προσέτι, επιδεικνύει εξαιρετική καλλιέργεια ψυχής, κατανοώντας την σημαντικότητα των αρχαίων ελληνικών τεχνουργημάτων, καθώς εξιστορεί την ανακάλυψη κάποιων αρχαίων αγαλμάτων κατά την διάρκεια της Επανάστασης και την προσπάθειά του να τα προστατέψει από αρχαιοκάπηλους:
«Είχα δυο αγάλματα περίφημα, μια γυναίκα κι ένα βασιλόπουλο, ατόφια – φαίνονταν οι φλέβες, τόσην εντέλειαν είχαν. Όταν χάλασαν τον Πόρο, τα ‘χαν πάρει κάτι στρατιώτες, και στ’ Άργος θα τα πουλούσαν κάτι Ευρωπαίων· χίλια τάλαρα γύρευαν. […] Πήρα τους στρατιώτες, τους μίλησα: “Αυτά και δέκα χιλιάδες τάλαρα να σας δώσουνε, να μη καταδεχτείτε να βγουν από την πατρίδα μας. Γι’ αυτά πολεμήσαμε”».
Απομνημονεύματα Στρατηγού Μακρυγιάννη ή αλλιώς αλφαβητάρι αρετής
Τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη αποτελούν έργο που θα έπρεπε να μελετάται ενδελεχώς από τον κάθε Έλληνα και φιλέλληνα. Από πολλές απόψεις, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί αλφαβητάρι αρετής. Δεν πιστεύουμε ότι είναι υπερβολή να ειπωθεί ότι λειτουργεί ως συνέχεια των σημαντικών διαχρονικών κειμένων του Ελληνισμού που τον διαμόρφωσαν. Η διατυπωμένη κοσμοθεωρία και αντίληψη του Μακρυγιάννη, από το πεδίο των μαχών, όπου έδειξε γενναιότητα, αψηφώντας την αριθμητική υπεροχή των τουρκικών δυνάμεων ή τις ισχυρότερες θέσεις τους (πρβλ. Μάχη των Μύλων) έως την κριτική που εκφράζει εναντίον μέρος του πολιτικού και στρατιωτικού κατεστημένου (με επίκεντρο τον διχασμό που επικρατούσε μεταξύ των Ελλήνων και την ιδιοτελή συμπεριφορά που επιδείκνυαν κάποιες ηγετικές μορφές) και την παραδειγματική πίστη και αφοσίωσή του (επισήμανση του ρόλου της πίστης στην διάσωση της ελληνικής ταυτότητας) αποτελεί πραγματικό εγχειρίδιο Ελληνισμού.
Σαγήνευσε και κέντρισε το ενδιαφέρον μεγάλων μορφών της ελληνικής λογοτεχνίας, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται οι Σεφέρης, Λορεντζάτος και Βλαχογιάννης, ενώ απασχόλησε την επιστημονική κοινότητα, με τα γραφτά του να αποτελούν το έναυσμα για σειρά διδακτοριών διατριβών. Ο «απελέκητος λόγος» του Στρατηγού Μακρυγιάννη καταφέρνει και συναρπάζει αναγνώστες από όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, κοινωνίας και πολιτικής ιδεολογίας. Αυτό από μόνο του συνηγορεί υπέρ του μεγαλείου του έργου του.
Αντιπαραβολή του «εμείς» με το «εγώ»
Για τον σκοπό του παρόντος άρθρου, θα περιοριστούμε στην επισήμανση της συλλογικής σκοπιάς με την οποία βλέπει τον κόσμο ο ήρωας και την αντιπαραβολή του «εμείς» με το «εγώ» που κυριαρχεί στο έργο του. Το κάτωθι χωρίο από τα Απομνημονεύματά του είναι μεταξύ των πιο συχνά παρατιθεμένων και εκφράζει συνοπτικά την κοσμοαντίληψή του: «τούτην την πατρίδα την έχομεν όλοι μαζί, και σοφοί κι αμαθείς και πλούσιοι και φτωχοί και πολιτικοί και στρατιωτικοί και οι πλέον μικρότεροι άνθρωποι· όσοι αγωνιστήκαμεν, αναλόγως ο καθείς, έχομεν να ζήσομεν εδώ. Το λοιπόν δουλέψαμεν όλοι μαζί, να την φυλάμεν κι όλοι μαζί και να μην λέγει ούτε ο δυνατός “εγώ” ούτε ο αδύνατος. Ξέρετε πότε να λέγει ο καθείς «εγώ»; Όταν αγωνιστεί μόνος του και φκιάσει ή χαλάσει, να λέγει “εγώ”· όταν όμως αγωνίζονται πολλοί και φκιάνουν, τότε να λένε “εμείς”. Είμαστε εις το «εμείς» κι όχι εις το “εγώ”».
Η πίστη στην συλλογική αντίληψη υπήρξε χαρακτηριστικό γνώρισμα του Ελληνισμού από την αρχαιότητα διαμέσου του μεταφυσικού-πολιτικού γεγονότος της διοίκησης των πόλεων-κρατών, το οποίο εξελίχθηκε στην αυτοδιαχειριζόμενη κοινότητα και διασώθηκε ως τις μέρες μας, την συνοδική διακυβέρνηση της Ορθόδοξης Εκκλησίας, την σημασία της εκτεταμένης οικογένειας στην ελληνική κοινωνία, κτλ. Επικρατεί παρά τον διαρκώς ελλοχεύοντα πειρασμό, ειδικά για τις ηγετικές μορφές, της ροπής προς τον ατομικισμό. Στις πιο πετυχημένες στιγμές τους, οι μπροστάρηδες του Ελληνισμού κατορθώνουν να δράσουν υπέρ του γενικότερου συμφέροντος, κοιτώντας πέρα από ιδιοτελή κίνητρα και εγωισμούς, και θέτουν εαυτούς στην υπηρεσία των πολλών μέσα από υποδειγματικό πνεύμα αυτοθυσίας.
Η μαγιά του Ελληνισμού που μένει
Ο διάλογος του Μακρυγιάννη με τον Γάλλο ναύαρχο Ντεριγνύ στην Μάχη των Μύλων, όπου σώθηκε η πόλη του Ναυπλίου και σημείωσαν οι Έλληνες την πρώτη τους νίκη εναντίον του Ιμπραήμ Πασά, είναι χαρακτηριστικός. Μετά την παρατήρηση του ναυάρχου ότι οι θέσεις των Ελλήνων ήταν αδύναμες, ο Μακρυγιάννης του απαντάει: «είναι αδύνατες οι θέσεις κι εμείς, όμως είναι δυνατός ο Θεός όπου μας προστατεύει. Και θα δείξωμεν την τύχη μας σ’ αυτές τις θέσεις τις αδύνατες. Κι αν είμαστε ολίγοι εις το πλήθος του Μπραΐμη, παρηγοριόμαστε μ’ ένα τρόπον, ότι η τύχη μας έχει τους Έλληνες πάντοτε ολίγους. Ότι αρχή και τέλος, παλαιόθεν και ως τώρα, όλα τα θεριά πολεμούν να μας φάνε και δεν μπορούνε. Τρώνε από μας και μένει και μαγιά. Και οι ολίγοι αποφασίζουν να πεθάνουν. Κι όταν κάνουν αυτήνη την απόφασιν, λίγες φορές χάνουν και πολλές κερδαίνουν. Η θέση όπου είμαστε σήμερα εδώ είναι τοιούτη· και θα ιδούμε την τύχη μας οι αδύνατοι με τους δυνατούς».
– «Τρε μπιεν», λέγει κι αναχώρησε ο ναύαρχος.
Αξίζει να σημειωθεί ότι κάποια από τα χειρόγραφα του Μακρυγιάννη είδαν το φως της δημοσιότητας μετά την παρέλευση πολλών δεκαετιών, σε μια δεύτερη έκδοση των Απομνημονευμάτων του, που τιτλοφορείται «Οράματα και Θάματα». Το κείμενο αυτό παρουσιάζει έναν έντονο μυστικισμό και περιγράφει τις ερμηνείες του Μακρυγιάννη σχετικά με τα όνειρά αλλά και τα οράματα που έβλεπε. Πιστός από παιδική ηλικία, στα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Μακρυγιάννης ζούσε σχεδόν ασκητικά.
Ο Μακρυγιάννης και ο «Πρόεδρος της Επιτροπής»
Ανάμεσα στις αναφορές του, ο Στρατηγός πληροφορεί τους αναγνώστες ότι είδε (σε κατάσταση εγρήγορσης) και συνομίλησε με τον θεοπρόβλητο βασιλιά που μέλλει να αναλάβει τα ηνία του Ελληνισμού, αποκαλύπτοντας ότι του συστήθηκε με το όνομα Ιωάννης. Η αναφορά αυτή συμπίπτει με αναφορές στο ιστορικό πρόσωπο του «μαρμαρωμένου βασιλιά», του Αυτοκράτορα Ιωάννη Βατάτζη, τον οποίο ο θρύλος (αλλά και σειρά προφητειών) θέλει να γυρίσει μια μέρα για να ελευθερώσει την Πόλη.
Πέρα από την συναρπαστική στιχομυθία μεταξύ του Μακρυγιάννη και της οσιακής βασιλικής μορφής του Ιωάννη, έχει ενδιαφέρον να σημειωθεί ο τίτλος που του αποδίδει ο Μακρυγιάννης, σύμφωνα με τα λόγια του ίδιου του βασιλιά: «Πρόεδρο της Επιτροπής».
Ο θρυλικός βασιλιάς μένει ικανοποιημένος να αποκαλείται επικεφαλής… μιας επιτροπής, έχοντας προφανώς πλήρη γνώση ότι θα πρέπει να λογοδοτήσει στον Θεό, που τον έχρισε και ότι θα είναι υπεύθυνος για τον λαό που υπηρετεί.
Φανταστείτε πόσο πιο ισχυρή θα ήταν η Ελλάδα και οι κοινοτικοί θεσμοί της Διασποράς εάν όλοι οι ηγέτες μας ασπάζονταν την ίδια αυτή αντίληψη!
Ίσως τα τελευταία κεφάλαια των Απομνημονευμάτων του Στρατηγού Μακρυγιάννη να έχουν ακόμη κάτι να προσφέρουν στην αυτογνωσία του Ελληνισμού και την διαμόρφωση των θεσμών του.
