Εκδίδοντας το 1939 στη Ζυρίχη την Εξέλιξη του Πολιτισμού, o Νόρμπερτ Ελίας δημιούργησε μια ολόκληρη σχολή στην οποία αναδεικνυόταν η κοινωνική και ψυχολογική καταγωγή εννοιών, κοινωνικών θεσμών και ανθρώπινων συμπεριφορών, που συνηθίσαμε να τις κατατάσσουμε στη σφαίρα του αυτονοήτου.
Εδώ, ο βασικός επιστημονικός σκοπός είναι να εξηγηθεί η συνάφεια μεταξύ της καθημερινής ανθρώπινης συμπεριφοράς και των ιστορικοκοινωνικών συνθηκών στη ροή του μακρού χρόνου. Στην εισαγωγή του 1968, ο Elias γράφει: «… οι εμπειρικές έρευνες μακροπρόθεσμων μεταβολών στις δομές της προσωπικότητας και ιδιαίτερα στις ρυθμίσεις του ανθρώπινου θυμικού, εξακολουθούν να παρουσιάζουν πολύ σημαντικές δυσκολίες για το σημερινό επίπεδο της κοινωνιολογικής έρευνας. (…) Οι μακροπρόθεσμες μεταβολές των κοινωνικών δομών και κοντά σ αυτές, των δομών της προσωπικότητας σε γενικές γραμμές μένουν έξω από το οπτικό πεδίο». Η ιδέα πως το ανθρώπινο θυμικό και οι μακροχρόνιες ιστορικές μεταβολές μπορούν να εντάσσονται λειτουργικά στο ίδιο αναλυτικό πλάνο ήταν εξίσου φιλόδοξη και τότε και σήμερα. Σημείο εστιασμού της αποτελούν στον Elias οι καθημερινές, εν πολλοίς ασύνειδες, σωματικοποιημένες και αντικειμενοποιημένες πρακτικές των ανθρώπων: πως συναναστρέφονται, πως τρώνε ή πως αντιλαμβάνονται τις αφηρημένες έννοιες στην πορεία του χρόνου.
Ο Elias περιγράφει τη μέθοδό του ως «αποκάλυψη των εμπράγματων συναφειών» που αρθρώνουν το «ψυχικό έθος», τη βαθύτερη εσωτερική αιτιολόγηση της ατομικής συμπεριφοράς. Αυτές οι εμπράγματες συνάφειες δεν αναφέρονται στο άτομο ή την κοινωνία αφηρημένα. Ο Elias εισάγει την έννοια του σχηματισμού (figuration) για να αποτυπώσει τις συλλογικές μεσολαβήσεις τις ατομικής συμπεριφοράς, δηλαδή τη θεσμική εικόνα που αναλαμβάνουν όλα τα ήθη, οι αντιλήψεις και οι συμπεριφορές σε μια ιστορικά συγκεκριμένη κοινωνία ανθρώπων. Στα πλαίσια κάθε σχηματισμού οι συνάφειες μεταξύ της κοινωνίας και των ανθρώπων ξεχωριστά παίρνουν σάρκα και οστά, γίνονται εμπράγματες και αναλαμβάνουν τη μορφή των συνηθειών.
Το αρχικό πρόβλημα είναι να εξηγηθούν συμπεριφορές και ιστορικές εξελίξεις, που δεν έχουν προφανή αιτιολόγηση. Το ερώτημα είναι να προσπεράσουμε την απόδοση καλά ορισμένων ορθολογικών κινήτρων στις ανθρώπινες πράξεις. Πέρα από την κάθετη αιτιακή εξήγηση, μπορούμε να δούμε τις ιστορικές εξελίξεις και τις αλλαγές στη συμπεριφορά και τα ήθη, ως αποτέλεσμα δυνάμεων που πηγάζουν από την πρωταρχικότητα του κοινωνικού σχηματισμού. Απομακρυνόμαστε από το δίπολο «άτομο – κοινωνία». Εισερχόμαστε σε ένα πεδίο αιτιολόγησης των συμπεριφορών, όπου ο ατομικός ωφελιμισμός και ο κοινωνικός καταναγκασμός απλώς αποτελούν αφαιρέσεις που δεν επιβεβαιώνονται ιστορικά. Οι συμβάσεις που κάνουν τον κοινωνικό σχηματισμό να υφίσταται, εξηγούν συμπεριφορές που δεν φαντάζουν ορθολογικές – συμπεριφορές προφανώς αδικαιολόγητες.
Εξίσου καίριας σημασίας είναι και η συνεισφορά του Elias στην αποκάλυψη της διαδικασίας μετάβασης από τον κοινωνικό καταναγκασμό στον αυτοκαταναγκασμό. «Αυτή η θεμελιώδης διαπλοκή των επί μέρους ανθρωπίνων σχεδίων και πράξεων μπορεί να προκαλέσει αλλαγές και να δημιουργήσει μορφώματα, τα οποία δεν σχεδίασε και δεν δημιούργησε κανείς μεμονωμένος άνθρωπος. Από κει, από την αμοιβαία εξάρτηση των ανθρώπων γεννιέται μια απολύτως ιδιάζουσα τάξη, η οποία έχει πιο εξαναγκαστικό και πιο έντονο χαρακτήρα απ ό,τι η βούληση και η λογική των μεμονωμένων ανθρώπων που τη διαμορφώνουν».
*Απόσπασμα από το έργο: «Η Κοινωνική Οικονομία της Ελλάδος και το Κοινωνικό της Κεφάλαιο – Μια συνολική, θεσμική και εθνικολογιστική αναγνώριση», του Ιωάννη ΝΑΣΙΟΥΛΑ, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις του Ινστιτούτου Κοινωνικής Οικονομιας. Αποκλειστικά διαθέσιμο στο www.grecobooks.com
Originally posted 2018-01-18 19:42:46.
