Δίκη των Έξι: Ο Βενιζέλος παραγγέλει την δολοφονία των αντιπάλων του

Με τον όρο “Δίκη των Έξι” έχει καταγραφεί στην ελληνική ιστορία η δίκη ενώπιον του παράνομου έκτακτου στρατοδικείου στο οποίο παραπέμφθηκαν από την στασιαστική “Επαναστατική Επιτροπή που είχε αναλάβει την εξουσία με την επανάσταση του 1922 για να τιμωρηθούν οι θεωρούμενοι από την μεριά του Ελευθερίου Βενιζέλου ως υπεύθυνοι για τις συνέπειες της Μικρασιατικής Εκστρατείας που αυτός ο ίδιος ξεκίνησε, κοινώς για την Μικρασιατική Καταστροφή:

Γεώργιος Χατζανέστης, διοικητής της στρατιάς της Μικράς Ασίας, Δημήτριος Γούναρης, πρώην πρωθυπουργός, Μιχαήλ Γούδας, υποναύαρχος και πρώην υπουργός, Ξενοφών Στρατηγός, υποστράτηγος και πρώην υπουργός, Νικόλαος Στράτος, πρώην πρωθυπουργός, Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης, πρώην πρωθυπουργός, Νικόλαος Θεοτόκης και Γεώργιος Μπαλτατζής, υπουργοί επί των στρατιωτικών και οικονομικών στην κυβέρνηση Γούναρη αντίστοιχα.

Αν και οι κατηγορούμενοι ήταν οκτώ, η ονομασία δίκη των έξι δόθηκε λόγω των έξι εκτελέσεων που τελικώς αποφασίστηκαν και πραγματοποιήθηκαν την ίδια ημέρα στην περιοχή του Γουδή. Το περιστατικό αυτό αποτελεί την κορύφωση αλλά και τον επίλογο του Εθνικού Διχασμού.

Το κατηγορητήριο είχε τον χαρακτήρα επαναστατικού εγγράφου και σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη συντάχθηκε από τον Γεώργιο Παπανδρέου, πολιτικό σύμβουλο της Επανάστασης και ανερχόμενο αστέρι της βενιζελικής παράταξης. Μέσα στο κατηγορητήριο υπήρχε ξεχωριστό κεφάλαιο που απέρριπτε την ένσταση των κατηγορουμένων για δίκη από το ειδικό δικαστήριο της Βουλής με τα εξής λόγια: «Ἀλλ’ ὄχι! Τὸ Ἔθνος ὀρθούμενον αἱμοσταγές, κρεουργημένον, ἀλλὰ ἀδυσώπητον ἐνώπιον του, ζητεῖ παρ’αυτοῦ καὶ τῶν συνεργατῶν του δικαιοσύνην διὰ τὴν προδοσίαν καὶ τιμωρίαν διὰ τὸ ἔγκλημα. Καὶ ἐν ὀνόματι τοῦ Ἔθνους τὴν δικαιοσύνην ταύτην ἡ Ἐπανάστασις θὰ τὴν ἀποδώσῃ!».

Έτσι ξεκίνησε μία από τις ιστορικότερες πολιτικές δίκες της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας που έμεινε γνωστή ως “δίκη των εξ” από τον αριθμό των κατηγορουμένων που καταδικάστηκαν σε θάνατο. Η δίκη θα έληγε με την επιβολή της θανατικής ποινής σε πέντε πολιτικούς, τον πρώην πρωθυπουργό Δημήτρη Γούναρη, τους πρώην υπουργούς ή πρωθυπουργούς Νικόλαο Στράτο, Νικόλαο Θεοτόκη, Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη και Γεώργιο Μπαλτατζή, όπως και στον πρώην αρχιστράτηγο Γεώργιο Χατζηανέστη. Είχαν καταδικαστεί ως ένοχοι εσχάτης προδοσίας, αφού τους αποδόθηκε η αποκλειστική ευθύνη για τη Μικρασιατική Καταστροφή.

Η μοίρα των “εξ” είχε επισφραγιστεί από τις 14 Σεπτέμβρη 1922, όταν επικράτησε το βενιζελικό κίνημα των Συνταγματαρχών Νικόλαου Πλαστήρα και Στυλιανού Γονατά, υποχρεώνοντας το βασιλιά Κωνσταντίνο σε παραίτηση υπέρ του διαδόχου Γεωργίου Β’. Με νωπό το τραύμα της ήττας και της καταστροφής, το κίνημα είχε ως στόχο να αναχαιτίσει τη ριζοσπαστικοποίηση που παρατηρούνταν σε τμήματα του στρατού, που σε κάποιες περιπτώσεις είχαν στασιάσει, συγκροτώντας σε κάποιες μονάδες συμβούλια στρατιωτών.

Για να διατηρηθεί, ωστόσο, σε πλήρη ισχύ το σύστημα εξουσίας του Ελευθερίου Βενιζέλου και των ξένων ισχυρών πατρώνων που τον είχαν επιβάλει, ήταν αναγκαίο να βρεθεί κάποιος υπεύθυνος για την τραγωδία, ώστε να ικανοποιηθεί το λαϊκό αίσθημα κι αυτό χωρίς να θιγεί η πραγματική αιτία της συμφοράς, δηλαδή η τυχοδιωκτική εκστρατεία προς κέρδος του Λόυντ Τζωρτζ και του Μπάζιλ Ζαχάρωφ.

Οι έξι συνελήφθησαν ανήμερα της επικράτησης του κινήματος και αρχικά υπήρχε η πρόθεση συνοπτικής δίκης και εκτέλεσης στο θωρηκτό “Λήμνος”, που ματαιώθηκε λόγω παρέμβασης Αγγλίας και Γαλλίας.

Οι συλληφθέντες μεταφέρθηκαν στην Αστυνομική Διεύθυνση Αθηνών και τις πρώτες βδομάδες της κράτησης, η τύχη τους ήταν αβέβαιη. Η βενιζελική πλευρά καλλιεργούσε κλίμα υπέρ της άμεσης εκτέλεσης, μέσω μεγάλης διαδήλωσης στο Σύνταγμα στις 9 Οκτώβρη.

Λίγες μέρες αργότερα εκδόθηκε το διάταγμα για τη σύσταση Έκτακτου Στρατοδικείου με προέδρους τους Θεόδωρο Πάγκαλο και Αλέξανδρο Οθωναίο. Το κατηγορητήριο λέγεται πως συντάχθηκε από το Γεώργιο Παπανδρέου και μεταξύ άλλων κατηγορούσε τους εναγόμενους πως δεν είχαν προσαρτήσει τη Βόρεια Ήπειρο. Η δίκη δεν ήταν δικονομικά άψογη, καθώς δε διέθεταν πρόσβαση σε έγγραφα απαραίτητα για την υπεράσπισή τους, ενώ ο Γούναρης σε μεγάλα διαστήματα της δίκης απουσίαζε λόγω τύφου. Δεν έλειψαν περιστατικά αλληλοκατηγοριών μεταξύ των κατηγορούμενων, αλλά και η παρουσία βενιζελικών μαρτύρων υπεράσπισης, όπως ο συνεργάτης του Βενιζέλου, Κωνσταντίνος Ζαβιτσάνος. Όπως αναμενόταν, το δικαστήριο επέβαλε σε όλους τη θανατική ποινή, κάτι που οι κατηγορούμενοι περίμεναν, εκτός από το Χατζηανέστη, για την πνευματική κατάσταση του οποίου έχουν διατυπωθεί αμφιβολίες.

Η Βρετανία προσσπάθησε να αποτρέψει τις εκτελέσεις, σε αντίθεση με το βασιλιά Γεώργιο Β’ που αδιαφόρησε για την τύχη των πολιτικών της παράταξής του. Η κυβέρνηση Πλαστήρα παραιτήθηκε λόγω των πιέσεων, και την ευθύνη των εκτελέσεων, που πραγματοποιήθηκαν στις 28 Νοέμβρη 1922 στο Γουδί, ανέλαβε η κυβέρνηση Γονατά. Οι εκτελέσεις προκάλεσαν αρχικά έντονες διεθνείς αντιδράσεις, με την Ιταλία να διακόπτει διπλωματικές σχέσεις και τη Βρετανία να ανακαλεί τον πρέσβη της, χωρίς ωστόσο να σημειωθούν μόνιμες διπλωματικές συνέπειες.

Η μεθόδευση του Βενιζέλου

Επαμφοτερίζουσα υπήρξε η στάση του Βενιζέλου, ο οποίος είχε προτείνει την εκτέλεση 4 εκ των 6 κατηγορούμενων, έστειλε κρυφό τηλεγράφημα παραγγέλοντας την εκτέλεση των κατηγορουμένων και άλλο τηλεγράφημα, δημόσιο, που ζητούσε την μη εκτέλεσή τους. Μάλιστα, το δεύτερο, προσχηματικό τηλεγράφημα το έστειλε ώστε να φτάσει στην Αθήνα μετά την εκτέλεση των δύστυχων αντιπάλων του. Το 1929 σε επιστολή του στον Παναγή Τσαλδάρη, ηγέτη του Λαϊκού Κόμματος, αναγνώριζε πως δεν ήταν προδότες, ούτε είχαν οδηγήσει συνειδητά στην καταστροφή. Νομικά η υπόθεση έκλεισε το 2010, όταν ο Άρειος Πάγος μετά από επανάληψη της δίκης απάλλαξε το σύνολο των κατηγορουμένων.

Η πλειονότητα της ιστοριογραφίας αντιμετωπίζει τη δίκη των εξ ως κίνηση πολιτικής σκοπιμότητας με τους ίδιους ως εξιλαστήρια θύματα. Μια προσεκτική ματιά στα γεγονότα καταδεικνύει ότι οι κατηγορούμενοι είχαν και προσωπικές ευθύνες για την έκβαση της εκστρατείας, κυρίως όμως βαρύνονται πολιτικά με την απόφαση της συνέχισης της ιμπεριαλιστικής επέμβασης που είχε ξεκινήσει ο Βενιζέλος, εγκλωβίζοντας το Έθνος και τους αντιπάλους του, παρά τις προεκλογικές υποσχέσεις των φιλοβασιλικών για αποκατάσταση της ειρήνης.