Το 1987, ο αμερικανός κοινωνιολόγος James Coleman εισάγει την έννοια του κοινωνικού κεφαλαίου, με τρόπο που καθόρισε τη θεωρητική συζήτηση στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Στο Social Capital in the creation of human capital, ο Coleman αναγνωρίζει δύο διακριτά επιστημονικά παραδείγματα: το κοινωνιολογικό και το οικονομικό. Στο κοινωνιολογικό παράδειγμα, το υποκείμενο είναι κοινωνικοποιημένο και οι δράσεις του καθορίζονται από κοινωνικές νόρμες, κανόνες και υποχρεώσεις. Ως πρωταρχικό πλεονέκτημα αυτού του παραδείγματος αναγνωρίζεται η δυνατότητά του να περιγράφει τη δράση στο κοινωνικό της πλαίσιο και τους τρόπους που αυτά τα δυο αλληλοεπηρεάζονται. Στο παράδειγμα των οικονομικών, τα υποκείμενα έχουν αυτόνομους στόχους και δρουν εγωιστικά. Το πλεονέκτημά του είναι πως παρουσιάζει ένα βασικό κίνητρο πίσω από τις ανθρώπινες δράσεις. Με την εισαγωγή της θεωρίας του για το κοινωνικό κεφάλαιο, ο Coleman επιδιώκει “την εισαγωγή της οικονομικής θεωρίας της ορθολογικής δράσης για χρήση στην ανάλυση των κοινωνικών συστημάτων, περιλαμβάνοντας, αλλά όχι περιοριζόμενος στα οικονομικά συστήματα και κάνοντάς το χωρίς την απόρριψη των κοινωνικών οργανισμών στην πορεία“.
Στη βάση της ορθολογικής θεωρίας, το κοινωνικό κεφάλαιο είναι πόρος και κάθε υποκείμενο μπορεί να ασκεί έλεγχο και να διατηρεί συμφέροντα επ’ αυτού. Είναι ένας κοινωνικός πόρος που αξιοποιείται εργαλειακά. Συνίσταται σε μιας μορφής κοινωνική δομή και εξυπηρετεί δράσεις των υποκειμένων που συμμετέχουν. Προσομοιάζει σε κάθε άλλη γνωστή μορφή του κεφαλαίου στο ότι εξυπηρετεί παραγωγικές δραστηριότητες, οικονομικές και μη οικονομικές. Είναι, όμως, το λιγότερο χειροπιαστό, γιατί είναι ενσωματωμένο στις κοινωνικές σχέσεις: “Σε αντίθεση με άλλες μορφές κεφαλαίου, το κοινωνικό κεφάλαιο εγκαταβιεί στη δομή των σχέσεων μεταξύ υποκειμένων και ανάμεσα στα υποκείμενα “.
Μορφές του κοινωνικού κεφαλαίου συντίθενται από τις υποχρεώσεις των υποκειμένων στις μεταξύ τους σχέσεις, τις προβλέψεις τους για τη συμπεριφορά των άλλων και την αξιοπιστία των κοινωνικών δομών στις οποίες συμμετέχουν. Αυτή η αξιοπιστία εξασφαλίζει το ότι οι υποχρεώσεις θα γίνουν σεβαστές και οι προβλέψεις θα επιβεβαιωθούν. Μια άλλη μορφή κοινωνικού κεφαλαίου είναι τα πληροφοριακά κανάλια που συντηρούν τα υποκείμενα. Οι κοινωνικές σχέσεις παρέχουν πληροφόρηση που μπορεί να αξιοποιηθεί στην πράξη. Και οι αποτελεσματικές κοινωνικές νόρμες αποτελούν όψη του κοινωνικού κεφαλαίου, καθόσον υποστηρίζονται, είτε από εσωτερικευμένες, είτε από εξωτερικές ρήτρες.
Πρώτη προϋπόθεση για την ύπαρξη κοινωνικού κεφαλαίου είναι αυτό που ο James Coleman ονομάζει closure και εδώ το αποδίδουμε ως “ολοκλήρωση”. Αυτή η “ολοκλήρωση” συνίσταται στη διασύνδεση όλων των επιμέρους κοινωνικών δεσμών, ώστε το άθροισμά τους να εξασφαλίζει πως η δομή της κοινωνικής σχέσης τους περιλαμβάνει όλους, δεν είναι κατακερματισμένη και έτσι έχει αξιόπιστη επιρροή επί τον μεμονωμένων πράξεων των συμμετεχόντων. Σχηματικά μιλώντας, “ολοκλήρωση” είναι να αντιμετωπίζει ο ένας τους υπόλοιπους ως σύνολο και όχι να διατηρεί ασύνδετες μεταξύ τους σχέσεις με καθέναν από αυτούς.
Μια ακόμη προϋπόθεση για την ύπαρξη κοινωνικού κεφαλαίου είναι οι οργανισμοί ή οι κοινωνικές σχέσεις να είναι “αξιοποιήσιμες” ή “ιδιοποιήσιμες” (appropriable). Ο Coleman το εννοεί ως το “γενικό στοιχείο, πως ένας οργανισμός, που έχει συντεθεί για ένα σύνολο σκοπών, μπορεί επίσης να εξυπηρετήσει και άλλους και έτσι να καθιστά το κοινωνικό κεφάλαιο διαθέσιμο για χρήση” (Dasgupta & Serageldin, eds., 2001, 26).
Μια ιδιαίτερη λειτουργία του κοινωνικού κεφαλαίου στην οικογένεια και έξω από αυτήν είναι, για τον Coleman, η δημιουργία ανθρωπίνου κεφαλαίου στην επερχόμενη γενεά. Μέσα στην οικογένεια, το κοινωνικό κεφάλαιο εγκαταβιεί στις σχέσεις μεταξύ των μελών και επηρεάζει τους νέους θετικά, όταν επενδύεται χρόνος και προσπάθεια στις σχέσεις μεταξύ των μεγαλυτέρων και των παιδιών, ώστε να μεταδοθεί το ανθρώπινο κεφάλαιο των γονιών και να αξιοποιηθεί το οικονομικό κεφάλαιο που κατέχουν. Τη λογική αυτή φάνηκαν να επιβεβαιώνουν οι εμπειρικές μετρήσεις του Coleman, που μελέτησαν τη σχολική αποτυχία ως συνάρτηση του κοινωνικού κεφαλαίου των οικογενειών των παιδιών και έχοντας υπόψιν το ανθρώπινο κεφάλαιο των γονιών και το οικονομικό τους κεφάλαιο. Σε ένα δεύτερο βήμα, ο Coleman μελέτησε την επιρροή του κοινωνικού κεφαλαίου εκτός οικογενείας στα ποσοστά της μαθητική αποτυχίας. Γενικό του συμπέρασμα είναι πως η σχολική αποτυχία μειώνεται εκεί όπου οι δείκτες του κοινωνικού κεφαλαίου εντός και εκτός της οικογενείας είναι υψηλοί.
Κάνοντας, όμως, μια μείζονα διάκριση μεταξύ του κοινωνικού κεφαλαίου και των άλλων του μορφών, όπως το οικονομικό και το ανθρώπινο, ο Coleman αναγνωρίζει στο κοινωνικό κεφάλαιο την ιδιότητα του δημοσίου αγαθού. “Η ιδιότητα ως δημοσίου αγαθού που έχει το μεγαλύτερο μέρος του κοινωνικού κεφαλαίου σημαίνει πως βρίσκεται σε μια θεμελιακά διαφορετική θέση, όσον αφορά στην εμπρόθετη δράση, σε σχέση με άλλες μορφές κεφαλαίου. Είναι ένας σημαντικός πόρος για τα άτομα και μπορεί να επηρεάσει σημαντικά τη δυνατότητά τους για δράση και την ποιότητα ζωής τους. Έχουν τη δυνατότητα να το δημιουργούν. Όμως, επειδή τα πλεονεκτήματα από τις δράσεις που δημιουργούν κοινωνικό κεφάλαιο σε μεγάλο βαθμό τα βιώνουν άλλα άτομα, πέραν του δρώντος, συχνά δεν είναι προς το συμφέρον του να το δημιουργεί. Αποτέλεσμα είναι πως οι περισσότερες μορφές του κοινωνικού κεφαλαίου δημιουργούνται ή καταστρέφονται ως παραπροϊόν άλλων δραστηριοτήτων. Αυτό το κοινωνικό κεφάλαιο δημιουργείται ή καταστρέφεται έξω από τη θέληση κάποιου και έτσι καθίσταται ακόμη λιγότερο αναγνωρίσιμο και δεν υπολογίζεται στην κοινωνική δράση, τόσο όσο ο άυλος χαρακτήρας του θα απαιτούσε“.
Η συνοπτική θέση του Coleman φαίνεται να είναι πως “όλες οι κοινωνικές σχέσεις και οι κοινωνικές δομές εξυπηρετούν κάποια μορφή κοινωνικού κεφαλαίου. Οι δρώντες δημιουργούν σχέσεις επί τούτου και τις συνεχίζουν όσο αυτές συνεχίζουν να παρέχουν οφέλη”. Επειδή, όμως, το κοινωνικό κεφάλαιο έχει το θεμελιακό χαρακτήρα του δημόσιου αγαθού, πρέπει “να βρούμε τρόπους να ξεπεράσουμε το πρόβλημα της προσφοράς τέτοιων δημοσίων αγαθών”.
*Απόσπασμα από το έργο: “Η κοινωνική οικονομία της Ελλάδος και το κοινωνικό της κεφάλαιο – Μια συνολική, θεσμική και εθνικολογιστική αναγνώριση. Του Ιωάννη ΝΑΣΙΟΥΛΑ. Προλογίζει ο Γεώργιος ΤΣΟΜΠΑΝΟΓΛΟΥ. Εκδόσεις Ινστιτούτου Κοινωνικής Οικονομίας. 2012. Αποκλειστικά διαθέσιμο στο: www.grecobooks.com
Originally posted 2018-02-27 19:52:06.
